1
00:00:00,418 --> 00:00:04,251
MUNDUAN ZEHAR

2
00:00:04,376 --> 00:00:07,751
ORSON WELLESEKIN

3
00:00:10,035 --> 00:00:12,168
Hemen Orson Welles
kameraren atzean

4
00:00:12,251 --> 00:00:17,583
Europako gailur urrun batean
kokatu dugu kamera gaurkoan:

5
00:00:18,626 --> 00:00:20,376
Euskaldunen lurraldean.

6
00:00:23,101 --> 00:00:26,960
Kamera mugan bertan jarri dugu.

7
00:00:27,836 --> 00:00:30,000
Han Nafarroako Erresuma zaharra dago

8
00:00:30,210 --> 00:00:35,293
eta hor, Behe-Pirineoak itsasorantz
hurbiltzen diren tokian, Frantzia.

9
00:00:39,968 --> 00:00:41,585
Guardia asko daude oraindik hemen

10
00:00:41,666 --> 00:00:44,043
eta Espainiako gerraren ondotik
muga luzez itxi zuten

11
00:00:44,170 --> 00:00:47,500
Altzairuzko Ohial txiki bat egiteko.

12
00:00:48,085 --> 00:00:51,625
Bakean ala gudan hemen goian
bizi direnentzat

13
00:00:51,706 --> 00:00:54,800
muga teorikoa izan da beti.

14
00:00:55,753 --> 00:00:57,583
Espainia eta Frantziako
gobernuen teoria,

15
00:00:57,935 --> 00:01:00,168
beraien ofizialak
baitabiltza inguruotan.

16
00:01:00,418 --> 00:01:03,833
Hemengoak ez dira
ez frantziarrak ez espainiarrak,

17
00:01:04,295 --> 00:01:05,501
euskaldunak dira.

18
00:01:05,935 --> 00:01:10,085
Beste erresuma eta errepubliken
gorabeherek ez diete hori ahantziarazi.

19
00:01:10,735 --> 00:01:14,251
Eta euskaldunak dira
euskaldunak direna.

20
00:01:14,601 --> 00:01:15,793
Tira, zer da euskaldun bat?

21
00:01:15,876 --> 00:01:18,710
Ongi dakigun bakarra da,
zer ez den.

22
00:01:22,101 --> 00:01:24,541
Frantziarra edo espainiarra
ez izateaz gain

23
00:01:24,791 --> 00:01:28,231
ez da mediterraneoa, ez alpinoa,
ez magyarra, ez zelta

24
00:01:28,313 --> 00:01:30,401
ez germaniarra, ez semita,
ez eskandinaviarra.

25
00:01:30,483 --> 00:01:31,460
Izatez, arioa ere ez.

26
00:01:31,751 --> 00:01:34,083
Inork ez daki zeintzuk
ziren bere arbasoak.

27
00:01:34,165 --> 00:01:36,793
Beraien ustez, Adan eta Eva
euskaldun petoak ziren.

28
00:01:37,101 --> 00:01:41,376
Haien egoera Amerikako indiarren
antzekoa da, aborigena da.

29
00:01:44,675 --> 00:01:47,251
Europan zegoen beste europarrak
iritsi zirenean.

30
00:01:48,936 --> 00:01:51,501
Bere hizkuntza arraroan
mintzo da oraindik

31
00:01:52,035 --> 00:01:54,035
jatorri ezezaguna duen horretan.

32
00:01:54,545 --> 00:01:58,418
Hantxe, Franco jeneralaren menpeko
Euskal Herriko zatian,

33
00:01:58,795 --> 00:02:01,001
hizkuntza hau legez kontrakoa da,

34
00:02:01,270 --> 00:02:03,638
Espainian mintzatzea traizioa da.

35
00:02:03,961 --> 00:02:05,876
Euskaldunak beti
izango dira euskaldun,

36
00:02:06,003 --> 00:02:08,751
hizkuntza pixkat gehiago
erabiltzen da Espainiako aldean.

37
00:02:17,870 --> 00:02:21,626
Aditzen duguna ez da
euskarazko elkarrizketa

38
00:02:21,970 --> 00:02:23,251
edo guda abestia,

39
00:02:23,501 --> 00:02:25,668
dei moduko bat da, seinale bat

40
00:02:25,750 --> 00:02:29,418
Frantziatik Espainiara abesten dena
eta usoekin zerikusia duena.

41
00:02:29,585 --> 00:02:30,585
Horra usoak.

42
00:02:30,836 --> 00:02:35,068
Uso horiek kontrabando ibilbidearen
gainetik ari dira hegan,

43
00:02:35,470 --> 00:02:36,876
urtero bezala.

44
00:02:37,253 --> 00:02:40,710
Egunero ehunka pertsonek
egiten dute kontrabandoa.

45
00:02:40,918 --> 00:02:43,043
Ez dakit zenbat uso
dagoen hor goian.

46
00:02:43,170 --> 00:02:46,460
Baina kontrabandoa hemengo industria
handiena da

47
00:02:46,540 --> 00:02:48,500
uso garaietan izan ezik.

48
00:02:48,920 --> 00:02:52,668
Usook ingelesak eta alemanak dira,
txukunak eta metodikoak

49
00:02:52,870 --> 00:02:55,001
eta urtero agertzen dira mugan

50
00:02:55,083 --> 00:02:56,668
tenore honetan, hemen bertan.

51
00:02:56,750 --> 00:02:58,335
Bi aldeetako euskaldunek

52
00:02:58,416 --> 00:03:01,876
elkarlan guztiz legez
kontrako eta harmonikoan

53
00:03:02,045 --> 00:03:03,168
harrapatzen dituzte.

54
00:03:03,376 --> 00:03:07,668
Harrapatu da hitza,
usoei ez zaielako tiro egiten.

55
00:03:08,045 --> 00:03:10,335
Errifle hotsa soinu efektua da

56
00:03:10,628 --> 00:03:13,376
makileko ohialaren bidez sortua.

57
00:03:13,795 --> 00:03:15,585
Munizioa aurrezten da

58
00:03:15,668 --> 00:03:18,585
eta usoari sinetsarazi
benetan ari zaizkiola tiroka.

59
00:03:18,736 --> 00:03:20,293
Halaber, egurrezko disko horiekin

60
00:03:20,570 --> 00:03:23,668
zapelatzak segika dituela
sineztarazten zaio.

61
00:03:24,545 --> 00:03:28,126
Uso taldea inguratua izaten ari da,
besterik ez.

62
00:03:28,878 --> 00:03:31,710
Konplexutasun eta edertasun
goreneko maniobra,

63
00:03:32,085 --> 00:03:34,751
Frantzian hasi
eta Espainian amaitzen dena,

64
00:03:35,336 --> 00:03:37,793
non txoriak zerutik
arrantzatzen diren,

65
00:03:37,876 --> 00:03:39,085
arrainak bailiran.

66
00:03:44,771 --> 00:03:46,835
Asmakizun euskalduna da,

67
00:03:47,420 --> 00:03:48,918
bale-ehiza bezala.

68
00:03:49,338 --> 00:03:53,503
Munduko izaki handiena
txalupa batetik

69
00:03:53,905 --> 00:03:56,585
arpoiarekin ehizatu zitekeela

70
00:03:57,003 --> 00:03:59,835
kostalde honetako euskaldunei
otu zitzaien.

71
00:04:00,236 --> 00:04:01,903
Eta ezin txapela ahantzi.

72
00:04:02,240 --> 00:04:04,525
Euskaldun bakoitzak
txapela berrasmatzen du

73
00:04:04,606 --> 00:04:05,918
janzten duen bakoitzean.

74
00:04:06,405 --> 00:04:08,710
Angeluak ezin konta ahalakoak dira

75
00:04:08,835 --> 00:04:12,793
makurduraren aldaera indibidualak,
mugagabeak.

76
00:04:13,213 --> 00:04:17,751
Mendietako herrixka euskaldun honetara
ekarri ditugu kamerak

77
00:04:17,835 --> 00:04:20,293
soilik euskaraz mintzatzen den tokira.

78
00:04:20,570 --> 00:04:22,000
Eta nor topatuko bertan?

79
00:04:22,081 --> 00:04:27,041
Gure lagun hauxe, euskalduna
bezain amerikarra dena kasik.

80
00:04:27,211 --> 00:04:29,750
Zenbat urtez izan zinen Amerikan?

81
00:04:30,170 --> 00:04:32,210
23 urtez.

82
00:04:32,478 --> 00:04:35,960
-AEBtako zein aldetan?
-Colorado. Montrose, Colorado.

83
00:04:36,071 --> 00:04:38,585
-Gogoko zenuen?
-Bai.

84
00:04:39,081 --> 00:04:42,543
Oso ondo dakizu ingelesez, euskaraz
eta frantsesez ere. Zer gehiago?

85
00:04:42,626 --> 00:04:45,501
Hobeto egiten nuen han,
ahanzten ari zait.

86
00:04:45,671 --> 00:04:49,168
-Zenbat denbora daramazu hemen?
-15 hilabete.

87
00:04:49,501 --> 00:04:53,000
-Itzuliko zara?
-Noizbait bai, espero dut.

88
00:04:53,340 --> 00:04:56,876
Badago noski arrazoi bat
amerikarrez hain ondo hitz egiteko.

89
00:04:57,590 --> 00:05:01,793
Jendeak ez daki baina euskaldunak
artzain bikainak dira,

90
00:05:01,880 --> 00:05:04,543
eta zu zeu artzain hasi zinen.

91
00:05:04,631 --> 00:05:06,600
Eskaera handia dago munduan

92
00:05:06,681 --> 00:05:10,876
eta zenbait tokitan kuota bereziak
dituzte euskaldunentzat,

93
00:05:11,126 --> 00:05:12,583
batez ere Amerikan.

94
00:05:12,711 --> 00:05:17,085
Zeren falta nabaritzen duzu hemen?

95
00:05:17,503 --> 00:05:21,085
Ez zitzaidan ezer falta,
soilik hemen egotea.

96
00:05:24,336 --> 00:05:27,460
Hemen zaudenean,
hango zeren falta nabaritzen duzu?

97
00:05:27,795 --> 00:05:29,473
Han neukan guztiarena.

98
00:05:32,190 --> 00:05:35,398
Amerikara joatean
artzain hasi zinen, ezta?

99
00:05:35,885 --> 00:05:39,120
-Artzain gehienak hemengoak dira, ezta?
-Bai.

100
00:05:39,351 --> 00:05:41,918
Asko dakizue hemen.

101
00:05:42,033 --> 00:05:44,876
Bai, hori besterik ez da egiten
Amerikako lehenengo urteetan.

102
00:05:44,976 --> 00:05:46,460
Eta egin beharrekoa.

103
00:05:46,545 --> 00:05:50,750
Batzuk lanez aldatzen dute,
baina hasieran ardiekin.

104
00:05:50,895 --> 00:05:53,543
-Zuk zer egin zenuen?
-Ardiak nituen.

105
00:05:53,670 --> 00:05:56,751
-Eta horren ondoren?
-Neure artaldea hartu nuen.

106
00:05:57,206 --> 00:05:58,875
-Zeure artaldea?
-Bai.

107
00:05:59,128 --> 00:06:02,371
Baina Amerikan gelditu eta
beste lan batzuetan aritu zinen, ezta?

108
00:06:02,501 --> 00:06:06,558
-Kamioi-gidaria izan zinen, ezta?
-Kamioi bat neukan, hori ere neurea.

109
00:06:06,753 --> 00:06:09,626
-Jakina, beharrezkoa.
-Bai.

110
00:06:09,713 --> 00:06:11,593
Hortaz, maiz joaten zinen hirira

111
00:06:11,680 --> 00:06:16,668
eta zuretzat gaurkoa ez da berria,
telebista ezagutu zenuelako.

112
00:06:16,751 --> 00:06:18,335
Bai.

113
00:06:18,593 --> 00:06:20,376
Zer ikusten zenuen telebistan?

114
00:06:20,916 --> 00:06:22,973
Askotariko gauzak.

115
00:06:23,128 --> 00:06:24,501
Zer zenuen gogoko?

116
00:06:26,378 --> 00:06:31,378
Artaldea, gainontzekoa
ez zitzaidan gehiegi axola.

117
00:06:31,548 --> 00:06:35,626
Ulertzen dut.
Zergatik itzuli zinen?

118
00:06:36,091 --> 00:06:40,535
Etxekoengana, eta oso gustuko dut,
nire jaioterria da.

119
00:06:40,920 --> 00:06:42,876
Zergatik itzuli zinen?

120
00:06:43,005 --> 00:06:47,335
Etxekoak ikusteko eta
oso gogoko dudalako jaioterria.

121
00:06:47,416 --> 00:06:50,575
Urtebete inguru daramat hemen,
15 hilabete.

122
00:06:50,903 --> 00:06:53,001
-Pozik zaude etorri izanaz?
-Bai.

123
00:06:53,253 --> 00:06:56,625
Lurralde polita da hau, ezta?
Ederra da.

124
00:06:57,051 --> 00:06:58,985
Zergatik gelditu zara
horrenbeste denbora?

125
00:06:59,068 --> 00:07:00,335
Ezkondu naizelako.

126
00:07:00,420 --> 00:07:02,251
-Ezkondu zara?
-Bai.

127
00:07:02,445 --> 00:07:04,210
-Hemen al dago neska?
-Bai.

128
00:07:04,508 --> 00:07:07,121
Zoragarria litzateke ezagutzea.
Hemen inguruan dabil?

129
00:07:07,221 --> 00:07:08,001
Bai.

130
00:07:08,086 --> 00:07:10,168
Eskatuko zenioke etortzeko?

131
00:07:11,766 --> 00:07:13,208
Hau da nire emaztea.

132
00:07:13,290 --> 00:07:14,960
Asko pozten naiz zu ezagutzeaz.

133
00:07:19,026 --> 00:07:21,835
-Urte askotarako. Frantsesez dakizu ?
-Bai, jauna.

134
00:07:22,255 --> 00:07:24,126
-Eta euskaraz ere?
-Ere bai.

135
00:07:24,716 --> 00:07:28,251
-Eta zuk euskaraz dakizu?
-Nahi bai, gustatuko litzaidake.

136
00:07:28,336 --> 00:07:31,223
-Guretzat oso zaila da ikastea.
-Hala da, bai.

137
00:07:31,338 --> 00:07:34,668
-Orain itzuli zarenean ezagutu duzu?
-Ez, lehenago ezagutu nuen.

138
00:07:35,003 --> 00:07:37,168
-Lehenago?
-Bai.

139
00:07:38,001 --> 00:07:40,168
Joan aurretik, duela hainbeste urte?

140
00:07:40,256 --> 00:07:44,500
Ez, baina duela bi urte itzuli nintzen
eta orduan ezagutu nuen.

141
00:07:44,586 --> 00:07:49,460
-Agian horregatik itzuli zinen, ezta?
-Bai, bai, hein batean.

142
00:07:49,605 --> 00:07:52,918
-Amerikara eramango duzu, itzuliz gero?
-Noizbait.

143
00:07:53,130 --> 00:07:55,210
Galdetu iezaiozu
ea Amerikara joan nahiko lukeen.

144
00:07:57,500 --> 00:07:58,876
-Zer?
-Baietz esan du.

145
00:07:58,958 --> 00:08:00,043
Baietz?

146
00:08:01,501 --> 00:08:03,876
-Horrek bai esan nahi du, euskaraz?
-Bai.

147
00:08:03,960 --> 00:08:06,085
-Hori esan nahi du?
-Bai.

148
00:08:07,330 --> 00:08:12,416
Amerikan neska asko
ezagutuko zenituen arren,

149
00:08:12,498 --> 00:08:15,418
kuriosoa da hainbeste urteren buruan
inoiz ezkondu ez izana.

150
00:08:15,501 --> 00:08:18,293
Ez nuen uste ezkonduko nintzenik.

151
00:08:18,776 --> 00:08:21,290
-Eta gero bera ikusi nuenean...
-Guztia aldatu zen!

152
00:08:21,380 --> 00:08:24,460
-Grina sortu zitzaidan.
-Grina sortu zitzaizun!

153
00:08:25,338 --> 00:08:29,255
Amerikara joan nahiko luke
zurekin egoteko

154
00:08:29,335 --> 00:08:31,461
edo herrialdea ezagutzeko
jakinmina duelako?

155
00:08:31,560 --> 00:08:33,543
Ez, herrialdea ikusi nahi du.

156
00:08:34,076 --> 00:08:36,203
Baina gero hona itzuliko zinateke, ezta?

157
00:08:36,336 --> 00:08:38,835
-Hemengoa da bera?
-Bai, etxe honetakoa.

158
00:08:39,081 --> 00:08:41,566
Alboko honetakoa?

159
00:08:42,386 --> 00:08:46,961
Pozten naiz, urte askotarako.

160
00:08:47,755 --> 00:08:49,918
Urte bete baino lehen itzuliko naiz.

161
00:08:50,036 --> 00:08:53,126
Itzuliko zara?
Coloradon izango zara?

162
00:08:53,276 --> 00:08:55,501
Coloradon izango naiz.

163
00:08:55,630 --> 00:08:56,751
Primeran.

164
00:08:56,876 --> 00:08:59,626
-Agian hantxe elkartuko gara
-Primeran.

165
00:09:02,170 --> 00:09:05,210
Hemen gaude
Wertenbakertarren lorategian.

166
00:09:05,545 --> 00:09:08,905
Hau Chris Wertenbaker da

167
00:09:08,986 --> 00:09:11,251
eta beste hau Lael da, ama.

168
00:09:11,751 --> 00:09:15,151
Lael Tucker izenarekin idatzi zuen

169
00:09:15,741 --> 00:09:18,945
“Lament for Four Virgins”
best-seller eder hura.

170
00:09:19,028 --> 00:09:21,626
Zeri egiten diozu barre, mutiko,
amaren liburuari?

171
00:09:21,731 --> 00:09:25,585
-"Festival" izan zen azkena, ezta, Lael?
-Bai, hori izan zen azkena.

172
00:09:26,003 --> 00:09:30,543
Hara, Chris,
zu euskalduna zara ia, ezta?

173
00:09:30,628 --> 00:09:32,501
-Bai, ia.
-Ia.

174
00:09:32,655 --> 00:09:35,491
Zenbat denbora daramazu hemen,
Euskal Herrian?

175
00:09:35,575 --> 00:09:37,376
Zazpi urte.

176
00:09:37,673 --> 00:09:40,293
Amerikan eskolan ibili zinen
tarte batean,

177
00:09:40,380 --> 00:09:44,376
esaiguzu zer alde dagoen euskal eskola
eta amerikarraren artean.

178
00:09:44,456 --> 00:09:47,126
Zein nahiago duzu,
eskola Frantzian edo...?

179
00:09:47,208 --> 00:09:49,710
-Amerikan.
-Zergatik? Gehiago ikasten da han?

180
00:09:49,835 --> 00:09:51,418
Ez, errazagoa da.

181
00:09:51,550 --> 00:09:54,043
Egia da, ez dakit ados zauden Lael,

182
00:09:54,128 --> 00:09:59,835
baina badirudi hezkuntza eta haurtzaroa
ondo pasatzearekin lotzen dela Amerikan

183
00:09:59,955 --> 00:10:01,416
baina ez da hala Europan.

184
00:10:01,505 --> 00:10:02,626
Bai.

185
00:10:03,220 --> 00:10:05,970
Egia esan hezkuntza hobea
jasotzen dutela uste dut.

186
00:10:06,103 --> 00:10:07,293
Herri txiki honetan?

187
00:10:07,378 --> 00:10:09,710
Herri txiki honetan
frantses maila jasotzen dute...

188
00:10:09,865 --> 00:10:14,208
Duela zenbait urte, Chrisek Amerikako
eskola batean ikasi zuen aldi batez.

189
00:10:14,336 --> 00:10:17,043
Bi urtez joan zen eskolara Amerikan
eta izugarri maite zuen,

190
00:10:17,125 --> 00:10:22,085
baina uste dut askoz errazagoa
zelako maite zuela.

191
00:10:22,718 --> 00:10:24,543
Hona itzuli ginenean
berriz hasi behar izan zuen,

192
00:10:24,630 --> 00:10:27,500
eta haur guztiek izan behar dute
maila jakin bat hasi aurretik...

193
00:10:27,628 --> 00:10:29,501
Gurea baino maila altuagoa da hori?

194
00:10:29,586 --> 00:10:32,251
Askoz altuagoa, ia arlo guztietan.

195
00:10:32,376 --> 00:10:34,458
-Hezkuntzan.
-Hezkuntzan.

196
00:10:34,848 --> 00:10:36,750
Ez da hori hona etortzeko zergatia, ordea.

197
00:10:36,835 --> 00:10:39,960
-Ez gogor lan eginarazteko soilik.
-Ez, ez gogor lan eginarazteko.

198
00:10:40,043 --> 00:10:42,891
Horretaz hona etorri eta gero
ohartu ginen,

199
00:10:42,990 --> 00:10:46,835
gure haurtzaroko herri baten
bila ari ginela.

200
00:11:00,753 --> 00:11:04,311
Benetan, zer irabazten duzue hemen,

201
00:11:05,195 --> 00:11:08,083
lurreko zoko txiki eta urrun honetan?

202
00:11:09,133 --> 00:11:10,881
Herri bat herri bat da,

203
00:11:10,963 --> 00:11:14,501
eta ez du axola
zer hizkuntza mintzatzen den.

204
00:11:14,583 --> 00:11:15,916
Ez, jakina, haur batentzat ez.

205
00:11:15,998 --> 00:11:18,835
-Haurrari kontrakoa esaten ez badiozu, behintzat.
-Hala da.

206
00:11:18,920 --> 00:11:23,293
Eta hemen, Ziburun, agian etxean ere,
baina hemen Ziburun,

207
00:11:23,380 --> 00:11:26,376
bizitza eta lana aurkitu dugu.

208
00:11:26,796 --> 00:11:28,941
Haurrak etxetik ateratzen dira
goizean goiz,

209
00:11:29,023 --> 00:11:30,918
haien erreinuko errege-erreginak dira,

210
00:11:31,028 --> 00:11:32,086
kaleetan libre,

211
00:11:32,171 --> 00:11:35,626
etxera itzultzen dira gose direnean
edo min hartzen dutenean.

212
00:11:36,103 --> 00:11:40,793
Herriko guztiak ezagutzen dituzte,
aske direla sentitzen dute,

213
00:11:41,045 --> 00:11:43,126
eta euskaldunek herri askea
osatzen dute ere bai.

214
00:11:43,295 --> 00:11:44,626
Bistan da, bai.

215
00:11:44,710 --> 00:11:49,178
Hemen, Ziburun, haurrak inolako baliabide
mekanikorik gabe jolasten dira.

216
00:11:49,316 --> 00:11:54,000
Hara, oso garrantzitsua da hori,
jolasteko laguntza mekanikorik ez,

217
00:11:54,085 --> 00:11:58,085
ez dut egingo
makinaren aroaren kontra,

218
00:11:58,795 --> 00:12:02,685
baina uste dut horixe dela
hain zuzen jolasteko laguntza,

219
00:12:02,783 --> 00:12:08,210
mundu osoan aurre egin behar diogun
krisi moralaren arrazoi nagusietako bat.

220
00:12:08,291 --> 00:12:10,001
Iruditzen zait ez dugula behar
dibertitzeko laguntzarik,

221
00:12:10,083 --> 00:12:12,876
uste dut guk geuk
dibertitu behar dugula.

222
00:12:12,958 --> 00:12:15,001
Iruditzen zait arazo larri bat dugula,

223
00:12:15,113 --> 00:12:18,795
botoi bat sakatu
eta pantailari begiratu

224
00:12:18,876 --> 00:12:24,418
edo bozgorailu batetik entzun denean
egin beharreko guztia.

225
00:12:24,891 --> 00:12:27,043
Eta haurrek hemen ez dute halakorik.

226
00:12:27,463 --> 00:12:30,626
Ez, ez dute. Haurrak kalera
joaten dira pilota patrikan,

227
00:12:30,753 --> 00:12:33,751
eta kanikaz beteriko ontzitxo batekin.

228
00:12:33,888 --> 00:12:37,710
Bai, noski, badakit,
lagunek esango dute

229
00:12:37,791 --> 00:12:41,138
Amerikan eta Ingalaterran
ere pilota dutela patrikan,

230
00:12:41,220 --> 00:12:43,751
eta kanikak, horretan jokatu nahi badute.

231
00:12:43,956 --> 00:12:50,001
Baina ez dutela makinek
eskaintzen duten bizitza erraza.

232
00:12:50,173 --> 00:12:53,583
Hori gurean arrisku handia da,
benetan.

233
00:12:54,003 --> 00:12:58,168
Esaterako, hemen inork ez du
autoa erabiltzea pentsatzen,

234
00:12:58,250 --> 00:13:00,085
oinez joaten dira edonora.

235
00:13:00,251 --> 00:13:03,791
Gazteak ginenean,
autoz joatea bidaia bat zen.

236
00:13:04,623 --> 00:13:09,168
Uste dut atzera goazela, nolabait,
maite eta eduki genuen hartara.

237
00:13:09,301 --> 00:13:12,876
Ez dut uste nahi dugun
ezer falta zaigunik,

238
00:13:12,958 --> 00:13:19,210
esaterako, askatasuna, independentzia,
diziplina, hezkuntza egokia,

239
00:13:19,588 --> 00:13:23,720
bizitza ona lortzen lagunduko diguten
ohiturak, nonahi izanik ere.

240
00:13:23,950 --> 00:13:27,126
-Ez dut uste herrialde kontua denik.
-Ez, noski, ez da.

241
00:13:29,248 --> 00:13:34,085
Mintzatzen garenean leku batean
edo bestean bizitzeari buruz,

242
00:13:34,938 --> 00:13:40,235
badirudi joera dagoela gure herrialde
eta bizimolde anitzak kritikatzeko.

243
00:13:40,336 --> 00:13:42,500
Euskaldunak estimatzeak
ez du esan nahi

244
00:13:42,786 --> 00:13:47,710
maiz “bizimolde amerikarra”
deitzen den hori mespretxatzen dugunik.

245
00:13:48,118 --> 00:13:50,865
Uste dut mutiko ingeles bat

246
00:13:50,946 --> 00:13:56,376
bizpahiru urtez Toskanan, Italian,
ederki bizi bada,

247
00:13:58,083 --> 00:14:00,208
ez dela haren ondare ingelesari
traizio egiten ari.

248
00:14:00,336 --> 00:14:03,418
Eta ez ditu galduko etxean
egiten ari zituen aurrerapenak.

249
00:14:03,585 --> 00:14:04,958
Bai, halakorik bada.

250
00:14:05,130 --> 00:14:08,210
Gurean teknologia dago,

251
00:14:09,111 --> 00:14:12,168
etengabeko mugimendua

252
00:14:13,558 --> 00:14:16,335
bizitza errazteko
makinen bidez.

253
00:14:17,086 --> 00:14:20,835
Baina ez dut uste aurrerapena
eta zibilizazioa batera doazenik.

254
00:14:20,916 --> 00:14:23,626
Hori esatea arriskutsua da,
baina hala pentsatzen dut;

255
00:14:23,861 --> 00:14:28,043
arriskutsuarena diot
eztabaida luzea piztu dezakeelako.

256
00:14:28,921 --> 00:14:33,793
Uste dut aurrera egiteak ez dakarrela
oso zibilizatua izatea prozesuan.

257
00:14:33,966 --> 00:14:37,348
Ez dirudi herrialde zibilizatuenek

258
00:14:37,430 --> 00:14:41,918
aurrerapenari kasu handirik
egiten diotenik.

259
00:14:42,503 --> 00:14:46,585
Uste dut oso ona dela haur batentzat hori,
baita guretzat ere batzuetan,

260
00:14:47,111 --> 00:14:49,626
hau da, urruntzea leku horietatik

261
00:14:49,708 --> 00:14:53,043
non gehiago estimatzen den
norbaitek zugatik zerbait egitea

262
00:14:53,783 --> 00:15:00,126
bizimolde jakin bat izatea edo
modu batekoa izatea baino.

263
00:15:00,545 --> 00:15:03,583
Guztiok behar duguna
atsedena eta leku lasai bat.

264
00:15:03,755 --> 00:15:08,108
Ez dut uste inork,
ez guk helduok, ez haurrek

265
00:15:09,021 --> 00:15:12,251
presaka ibili beharko genukeenik bizitzan.

266
00:15:12,751 --> 00:15:15,793
Guztiok izan beharko genuke aukera

267
00:15:16,216 --> 00:15:19,835
gure gurasoek eta aitona-amonek
zekitena eta estimatzen zutena aztertzeko

268
00:15:20,861 --> 00:15:23,168
horrek lagundu baitu
zibilizazioa eraikitzen.

269
00:15:23,380 --> 00:15:26,666
Eta gu lortzen ari garena
erakutsi eta eskaini.

270
00:15:26,876 --> 00:15:28,126
Hori da.

271
00:15:28,840 --> 00:15:32,085
Nik uste dut haurrek etxean
egon beharko luketela nerabezaroan,

272
00:15:32,166 --> 00:15:34,585
nork bere burua
zehazten duen garaia baita hori.

273
00:15:34,666 --> 00:15:37,126
Baina haurtzaroa beste zerbait da,

274
00:15:37,215 --> 00:15:40,585
zerbait lortzeko garaia da,
heldutasun zentzu hori

275
00:15:40,666 --> 00:15:44,000
eta baita bigarren hizkuntza
eskuratzeko ere, zurea balitz bezala.

276
00:15:44,085 --> 00:15:44,750
Haurtzaroa.

277
00:15:44,833 --> 00:15:50,293
Bai, haurtzaroan mintzatu zaitezke
mihia eta ahoa trabatu gabe,

278
00:15:50,461 --> 00:15:53,251
ondoren ezin baita beste hizkuntza batean
berdin hitz egin.

279
00:15:53,366 --> 00:15:57,085
Bai, orduan bada
aparteko aberastasun hori,

280
00:15:57,166 --> 00:16:01,905
leku askotan bizi eta
ikuspuntu anitzekin harremanetan

281
00:16:01,986 --> 00:16:04,335
egon ondoren lortzen dena.

282
00:16:04,651 --> 00:16:12,038
Horregatik ematen zaie haurrei aukera
atzerrian urte batzuk igarotzeko.

283
00:16:12,140 --> 00:16:15,126
Lael, kazetari jardun duzu luzaroan,

284
00:16:16,253 --> 00:16:19,626
herrialde askotan bizi
eta egon izan zara, ezta?

285
00:16:19,708 --> 00:16:21,251
-Bai, batzuetan bai.
-Batzuetan.

286
00:16:21,360 --> 00:16:24,043
Eta halere, ezagutu dituzun guztietatik

287
00:16:24,171 --> 00:16:28,751
Frantziako txoko txiki hau
aukeratu zenuen, Euskal Herria.

288
00:16:29,470 --> 00:16:31,166
Noiz erabaki zenuen?

289
00:16:31,891 --> 00:16:34,543
Frantziako askapena
eta segidan izan zen.

290
00:16:34,631 --> 00:16:36,710
Hona etorri, ingurura begiratu
eta maitemindu egin nintzen.

291
00:16:36,791 --> 00:16:40,626
Bai, hori uler dezaket,
etorri, ikusi eta maitemindu,

292
00:16:40,715 --> 00:16:42,935
baina uste dut
zuk baduzula zerikusia horretan,

293
00:16:43,015 --> 00:16:44,793
zuk eta zure familiak

294
00:16:45,751 --> 00:16:49,210
herrialde honekiko duzuen sentipena
oso kutsakorra delako.

295
00:16:49,581 --> 00:16:51,913
Ordu batzuk baino ez neramatzan hemen

296
00:16:53,048 --> 00:16:56,876
eta goxo-goxo sentitzen hasia nintzen
euskaldunen artean,

297
00:16:57,103 --> 00:17:01,835
eta orain oso-oso gustura
sentitzen naiz,

298
00:17:01,916 --> 00:17:04,710
ez bakarrik herrialdearengatik,
herria ederra baita,

299
00:17:04,853 --> 00:17:09,168
baizik eta jendearengatik,
ez dakit zergatik, baina apartekoa da.

300
00:17:09,250 --> 00:17:12,346
Ez dakit euskaldunak deskribatu ditzakedan,
ezin du inork egin,

301
00:17:12,428 --> 00:17:15,335
baina uste dut jendeak
ematen diola kalitatea herri honi,

302
00:17:15,450 --> 00:17:19,418
jendeak lasaitasun itzela ematen dizulako,
paisaiak bezala.

303
00:17:19,670 --> 00:17:24,876
Agian horregatik da paisaia halakoa,
oso bizimodu lasaia izan dezakezu hemen,

304
00:17:25,073 --> 00:17:26,375
ez dira etorkizunarekin kezkatzen.

305
00:17:26,503 --> 00:17:29,666
Ez dira etorkizunarekin kezkatzen,
egunean bizi dira.

306
00:17:29,968 --> 00:17:33,043
Ez da egunean bizitzea soilik,
uste dute guztiari egin diotela aurre,

307
00:17:33,125 --> 00:17:37,293
eta hala jarraituko dute.
Duintasun gisako zerbait da edo harrotasuna.

308
00:17:37,375 --> 00:17:45,126
Eta hain daude elkartuta non
iruditzen baitzaie ez zaiela ezer gertatuko.

309
00:17:45,206 --> 00:17:49,210
Uste dute ehunka urte direla
haien lurrak okupatu zituztenetik.

310
00:17:49,291 --> 00:17:51,376
Beraz, indigenak dira benetan, ezta?

311
00:17:51,460 --> 00:17:55,918
Lehenak dira, beti hitz egiten da
euskara misteriotsuari buruz,

312
00:17:56,000 --> 00:17:58,293
nondik datorren eta hori guztia.

313
00:17:58,518 --> 00:18:04,208
Jakina, bai hemengo Euskal Herrian,
bai mendien bestaldean, Espainiako aldean,

314
00:18:04,291 --> 00:18:05,698
hitz egiten duten hizkuntza

315
00:18:05,780 --> 00:18:09,275
ez dator ezagutzen den Europako
beste hizkuntzaren batetik, ezta?

316
00:18:09,506 --> 00:18:14,998
Aditu batek bi teoria bitxi zituen
eta beste batek aurka egin zion.

317
00:18:15,261 --> 00:18:19,418
Baina bi dira euskarari buruz inoiz
entzun ditudan teoriarik sinesgarrienak.

318
00:18:19,611 --> 00:18:22,126
Lehenak zioen lurreko
parasiduko hizkuntza zela.

319
00:18:22,208 --> 00:18:23,533
Benetan?

320
00:18:24,221 --> 00:18:26,460
-Eta bigarrenak...
-Agian hala da, auskalo.

321
00:18:26,543 --> 00:18:29,668
Deabruaren hizkuntza zela.
Beraz, aukera zure esku.

322
00:18:29,978 --> 00:18:32,276
Edonola ere, aspalditik daude hemen.

323
00:18:32,625 --> 00:18:35,501
Badakigu inork baino gehiago
daramatela Europan.

324
00:18:35,753 --> 00:18:37,585
Iraganaz harro daude,

325
00:18:37,990 --> 00:18:39,626
orainak ez ditu izutzen

326
00:18:40,003 --> 00:18:41,960
eta ez dira etorkizunaren beldur.

327
00:18:42,436 --> 00:18:47,111
Esaldi ederra da hori, Lael.

328
00:18:47,211 --> 00:18:49,626
Bat nator esandako bi herenekin.

329
00:18:49,926 --> 00:18:52,335
Ez dira etorkizunaren beldur,

330
00:18:52,471 --> 00:18:54,293
eta hori inbidiagarria da,

331
00:18:54,375 --> 00:18:56,085
gehienok izutzen gaituelako.

332
00:18:56,545 --> 00:18:59,960
Orainak izutzen ez dituen
herri zibilizatu gutxi daude.

333
00:19:00,130 --> 00:19:03,728
Eta barkatu, baina ez dut uste
euskaldunak erabat zibilizatuak direnik,

334
00:19:03,825 --> 00:19:05,126
hitzaren zentzu hertsienean.

335
00:19:05,208 --> 00:19:08,585
Zibilizazio hitzak, definizioz,
hiri-kultura esan nahi du

336
00:19:08,696 --> 00:19:11,001
eta hemen ez dago halakorik.

337
00:19:11,118 --> 00:19:15,251
Baina nire eztabaidaren muina
honakoa da:

338
00:19:15,333 --> 00:19:17,960
ez dakit nola esan dezakezun
iraganaz harro daudela,

339
00:19:18,050 --> 00:19:20,668
Europako zaharrena da, bai,

340
00:19:21,318 --> 00:19:24,460
baina bertan egon
besterik ez dute egin,

341
00:19:24,541 --> 00:19:26,833
ez dituzte gauza asko burutu.

342
00:19:26,915 --> 00:19:29,133
Iraganaz harro egoteko beharrezkoa da

343
00:19:29,215 --> 00:19:34,043
piramide bat eraikitzea
edo liburutegi erraldoi bat edukitzea.

344
00:19:36,876 --> 00:19:39,626
Duintasunak esanahi ugari izan ditzake.

345
00:19:41,065 --> 00:19:45,111
Harrokeria edo zurruntasuna
adieraz dezake.

346
00:19:45,793 --> 00:19:49,835
Euskaldunen duintasunean
ez dago zurruntasunik,

347
00:19:50,326 --> 00:19:53,083
baina agian bai formalitatea.

348
00:19:53,238 --> 00:19:55,918
Soilik oso ondo ezagutzen zaituzten arte.

349
00:19:56,311 --> 00:19:58,696
Beraientzat oso garrantzitsua da
burujabetasuna,

350
00:19:58,896 --> 00:20:02,501
benetako burujabetasuna,
euskaldun oro bere buruaren jabe da.

351
00:20:02,623 --> 00:20:05,001
Zati bat ematen diote munduari,

352
00:20:05,083 --> 00:20:08,210
oso abegitsu,
zati bat herri honi.

353
00:20:08,313 --> 00:20:11,001
Eta zati bat familiari.

354
00:20:11,178 --> 00:20:14,085
-Familia oso garrantzitsua da.
-Izugarri.

355
00:20:14,710 --> 00:20:18,210
Unitate nagusia da, ezta?
Herriaren beraren gainetik.

356
00:20:19,563 --> 00:20:21,895
Espainiako mugatik oso hurbil gaude eta

357
00:20:22,018 --> 00:20:24,171
jakina denez,
Espainian duela gutxi arte

358
00:20:24,251 --> 00:20:26,536
eta hein batean oraindik ere,

359
00:20:26,618 --> 00:20:30,188
emakumeak etxean
giltzapetuta eduki dituzte.

360
00:20:30,485 --> 00:20:33,876
Hemen ez, saiatu
euskal emakume bat giltzapetzen!

361
00:20:34,003 --> 00:20:39,051
Bikain aritu ziren gudan,
okupazioan, garai zail orotan.

362
00:20:39,135 --> 00:20:40,966
Emakumeak apartak izan ziren.

363
00:20:41,046 --> 00:20:42,585
Maddi andereñoa...

364
00:20:42,715 --> 00:20:44,970
Ezagutzen dut,
jatetxe txiki baten jabea da.

365
00:20:45,051 --> 00:20:46,460
Andere txiki maitagarria.

366
00:20:46,575 --> 00:20:50,210
Espainiako mugaren alboan
dagoen jatetxea da,

367
00:20:50,400 --> 00:20:53,166
neska miragarria da
eta jatetxea ere nahiko ona.

368
00:20:53,343 --> 00:20:56,501
Ondo jaten da, alemanek ere bazekiten

369
00:20:56,646 --> 00:20:58,543
eta bertara joan ohi ziren gudan.

370
00:20:58,641 --> 00:20:59,793
Aleman mordoa.

371
00:20:59,875 --> 00:21:04,168
Bai mordoa,
eta bitartean Maddi andereñoak

372
00:21:04,266 --> 00:21:06,978
abiadoreak eta errefuxiatuak
ezkutatzen zituen.

373
00:21:07,061 --> 00:21:10,501
Mordoa zeuzkan sotoan

374
00:21:11,135 --> 00:21:12,768
eta gurutzatzen laguntzen zien.

375
00:21:12,850 --> 00:21:14,631
Eta goian alemanak ondo pasatzen.

376
00:21:14,711 --> 00:21:16,960
Behin jatetxeko bisita-liburua
ikusi nuen

377
00:21:17,151 --> 00:21:20,251
eta izen alemanez josita zegoen.

378
00:21:20,421 --> 00:21:22,626
Herr Hautmann eta abar.

379
00:21:22,710 --> 00:21:25,793
Liberazio egunean
guztiak tatxatu zituen

380
00:21:25,915 --> 00:21:28,168
arkatz batekin, amorruz.

381
00:21:28,250 --> 00:21:29,916
Arkatza hartu eta...

382
00:21:30,395 --> 00:21:33,335
Oso ausarta izan zen,
emakumeak ausartak dira.

383
00:21:33,416 --> 00:21:36,126
Baina nik zerbait esan nahi nuke

384
00:21:36,315 --> 00:21:38,458
euskal gizonaren kuraiaren alde.

385
00:21:38,668 --> 00:21:41,335
Hona nire laguna, Gabriel Lamague.

386
00:21:42,103 --> 00:21:43,625
Altzairuzko hortzak ditu.

387
00:21:43,706 --> 00:21:45,960
Benetakoak alemanek izorratu zizkioten.

388
00:21:47,671 --> 00:21:51,251
Mutiko atsegin hau
bere semea da: Jean-Pierre.

389
00:21:51,718 --> 00:21:55,933
Argazkiko adina zeukanean,
alemanek atxilotu egin zuten.

390
00:21:56,126 --> 00:21:58,085
Hainbat egunez
eduki zuten, torturatu,

391
00:21:58,225 --> 00:22:00,293
bere aita hilik zegoela esan...
denetarik.

392
00:22:00,383 --> 00:22:02,668
Izenak eta ekintzak nahi zituzten.

393
00:22:02,801 --> 00:22:08,376
Jean-Pierre txikiak bazekizkien,
baina ez zuen ezer esan.

394
00:22:09,336 --> 00:22:11,293
Euskaldunek ez dute salatzen.

395
00:22:11,456 --> 00:22:13,365
Lamague jaunak

396
00:22:13,628 --> 00:22:17,585
nahiko luke semeak urtebete ematea
etxe ingeles edo amerikar batean.

397
00:22:18,290 --> 00:22:21,460
Adin beretsuko mutiko bat
etor liteke hona.

398
00:22:21,541 --> 00:22:22,668
Jende atsegina dira.

399
00:22:22,820 --> 00:22:26,501
Zoragarria da hemengo
aita batek hori nahi izatea,

400
00:22:26,805 --> 00:22:30,335
euskaldunak hain kontserbatzaileak izanik,

401
00:22:30,960 --> 00:22:36,845
semea tarte batez atzerrian bizitzea
beste persona batzuekin, alegia.

402
00:22:45,240 --> 00:22:48,363
Hara, hemen gaude berriz,
hasi ginen mugan.

403
00:22:48,478 --> 00:22:50,655
Ez da euskaldunen kontua soilik,

404
00:22:50,740 --> 00:22:53,405
inork ez du maite nazioa
banatzen duen muga bat.

405
00:22:53,486 --> 00:22:56,196
Nazioek muga hori
aldatu nahi izaten dute.

406
00:22:56,278 --> 00:23:00,113
Uste dut herritarrek beraiek
aldatuko dutela.

407
00:23:00,245 --> 00:23:04,530
Mendekoste egunean
horixe bera gertatzen da,

408
00:23:05,010 --> 00:23:06,988
oraintxe gertatzen ari da.

409
00:23:11,011 --> 00:23:14,030
Bai, hesiak eta mugak hautsi dira,

410
00:23:14,643 --> 00:23:15,988
jendea aske da.

411
00:23:16,075 --> 00:23:20,405
Gaur pasaporterik gabe mugitu ahalko dira,
nahi dutena hara-hona garraiatu,

412
00:23:20,781 --> 00:23:22,571
noranahi.

413
00:23:43,743 --> 00:23:45,405
Jai handi baten antzekoa da.

414
00:23:46,310 --> 00:23:48,708
Ez zait ospatzeko
arrazoi hoberik bururatzen.

415
00:24:19,116 --> 00:24:22,280
Ospakizun on guztiak
suekin bukatzen dira.

416
00:24:23,511 --> 00:24:27,488
Eta hemen, Euskal Herrian,
su mota bereziak dituzte, noski.

417
00:24:27,578 --> 00:24:29,405
Hemen guztia da berezia.

418
00:24:29,741 --> 00:24:32,030
Ikusten ari zareten
gauza zoragarri horri

419
00:24:32,111 --> 00:24:35,238
"Toro de Fuego" deitzen diote,
zezensuzkoa.

420
00:24:35,545 --> 00:24:39,238
Zezen itxurakoa da eta hainbat
su artifizial ditu inguruan.

421
00:24:39,321 --> 00:24:42,030
Gizonak barruan sartu,
eta lasterka dabiltza kaleetan,

422
00:24:42,196 --> 00:24:45,280
suak noranahi botaz,
baita jendearen aurpegira ere.

423
00:24:45,416 --> 00:24:48,780
Mirari batengatik edo,

424
00:24:48,948 --> 00:24:51,405
ez dirudi inor zauritzen dutenik.

425
00:24:52,343 --> 00:24:55,343
Hara, garaia da agur esateko

426
00:24:56,033 --> 00:24:59,946
eta oraingoan, bukaera
euskaldun batekin egin nahi dut.

427
00:25:00,278 --> 00:25:03,196
Hala bukatzen dira euskal istorioak.

428
00:25:03,408 --> 00:25:05,810
Gogor samarra da,

429
00:25:05,915 --> 00:25:11,405
ez da oso sentimentala,
errealista da, oso euskalduna, alegia.

430
00:25:12,655 --> 00:25:14,738
Euskal kontakizun baten bukaeran

431
00:25:14,820 --> 00:25:18,280
ez dute esaten
"eta betiko zoriontsu bizi izan ziren".

432
00:25:20,698 --> 00:25:22,821
Hemen ez,
hemen zera esaten dute

433
00:25:24,511 --> 00:25:27,846
"bada, zoriontsu bizi baziren,

434
00:25:28,676 --> 00:25:30,363
zoriontsu hil ziren".

435
00:26:02,543 --> 00:26:05,793
Azpitituluak: Garazi Arrula,
Danele Sarriugarte